Անի Լիպարիտյան, Sputnik.
«Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ու նրա տարածքը պատկանում է հայերին, ինչը նույնքան պարզ ու հավիտենական է, որքան արևը»,- այս մասին իր որոշման մեջ գրել է թուրք սուլթաններից մեկը, այն վերաբերում է Հայ Առաքելական Եկեղեցու Բայազեթի թեմի սեփականությանը (Դողուբայազեթ, ներկայիս Թուրքիա):
Թուրքիայի կողմից Հայ Առաքելական Եկեղեցուն եկեղեցական սեփականությունը վերադարձնելու հարցը արդիական է երկար տարիներ: Երկու տարի առաջ Ամենայն Հայոց Գարեգին II Կաթողիկոսը և Մեծի Տանն Կիլիկիո Արամ I Կաթողիկոսն իրենց համատեղ ելույթում Թուրքիային կոչ արեցին վերադարձնել հայկական եկեղեցիներն ու եկեղեցապատկան գույքը:
Sputnik Արմենիա պորտալին տված հարցազրույցում Հայաստանի ազգային արխիվի գիտահետազոտական բաժնի վարիչ Գոհար Ավագյանը պատմեց Հայ Առաքելական Եկեղեցուն պատկանող տարածքների և ունեցվածքի վերաբերյալ օսմաներեն փաստաթղթերի մասին: Այժմ բոլոր փաստաթղթերը թարգմանվում են հայերեն, իսկ գարնանը գիրք կհրատարակվի:
«Բարեբախտաբար, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիվանի ֆոնդում մենք միանգամայն պատահաբար հայտնաբերեցինք տասնյակ փաստաթղթեր, որոնք վերաբերում են Վանի ու Էրզրումի գավառների հայկական եկեղեցիներին պատկանող ունեցվածքին», — պատմեց Գոհարը` զգուշորեն մաքուր դարակների միջից հանելով փաստաթղթերով լի մի մեծ թղթապանակ:
Դրանք Հայ Առաքելական Եկեղեցուն պատկանող ունեցվածքի վկայություններն էին:
«Ցավոք, մենք Արևմտյան Հայաստանի գավառների եկեղեցիներին պատկանող ունեցվածքի մասին շատ փաստաթղթեր չունենք: Ավանդաբար բոլոր գրություններն ուղարկվում էին Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարան, իսկ Արևելյան Հայաստան նման քիչ փաստաթղթեր էին ստացվում», — պարզաբանեց Գոհարը:
Հետո նա մի հետաքրքիր պատմություն ներկայացրեց այն մասին, թե ինչպես փաստաթղթերը հայտնվեցին Ազգային արխիվում:
Նրա խոսքով` Մեծ եղեռնի տարիներին, մասնավորապես` 1915 թվականին, Բայազեթի թեմի առաջնորդական տեղապահ Ներսես ավագ քահանա Քաջբերունուն հալածանքների ժամանակ հաջողվեց փրկել բոլոր այդ փաստաթղթերն ու բերել Էջմիածին:
«Այդ հոգևորականի շնորհիվ մենք այսօր շուրջ 160 վկայություն ունենք կալվածքների մասին, որոնք գրված են օսմաներեն: Ի դեպ, Քաջբերունին փաստաթղթերը բերելուց հետո խնդրեց ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, որ վտանգելով կյանքը` արժեքավոր փաստաթղթեր է փրկել, այլ ոչ թե թանկարժեք իրեր», — ասաց Sputnik Արմենիա պորտալի զրուցակիցը:
Գոհարը պարզաբանեց, որ երբ խոսքը գույքի և ունեցվածքի մասին է, ապա դա ոչ միայն եկեղեցու շենքն է, այլև խանութներ, դաշտեր, արտեր, հողեր, կրպակներ, դպրոցի շենքեր և այլն: Ընդ որում, այն ամենն, ինչ պատկանում էր այս կամ այն եկեղեցուն, իր հստակ գինն ուներ:
«Բոլոր այդ վկայությունները ժամանակին տրվում էին պետության կողմից: Այսինքն այդ փաստաթղթերից կարելի էր հասկանալ, թե ինչը ում է պատկանում», — ավելացրեց նա:
Հետո նա մի մեծ նամակ բացեց, որը գրել էր հենց այն թուրք սուլթանը, որի անունը դեռ չի հստակեցվել: Նամակում մեծ տառերով մի գրություն էր, որն, ըստ էության, սուլթանի որոշումն էր, որտեղ նա խոսում էր հենց այն մասին, որ եկեղեցիները պատկանում են հայերին:
Միջազգային փորձագետների համար հասանելի կլինեն բոլոր ներկայացված փաստաթղթերը, որոնք կարևոր վկայություն են այն մասին, թե ինչն է պատկանել Հայ Առաքելական Եկեղեցուն:
Այժմ սկսվել է օսմաներենից հայերեն փաստաթղթերի թարգմանության դժվար գործընթացը: Գրքերը հայերեն, ռուսերեն, հավանաբար նաև անգլերեն լեզուներով վաճառքում կհայտնվեն այս տարվա մարտ-ապրիլ ամիսներին:
«Գործընթացը դժվար է առաջ գնում, քանի որ կոնկրետ տեղանքների անվանումներ կան թուրք-արաբերեն լեզվով, քանի որ օսմաներենն արաբերենի, թուրքերենի ու պարսկերենի խառնուրդ է: Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում արդեն արձագանքել են և պատրաստ են աջակցել տպագրմանը: Ես անուղղելի լավատես եմ: Եվ կարծում եմ, որ բոլոր ջանքերն ու գործերը լավ արդյունք կտան, զուր չեն կորչի: Չգիտեմ, թե երբ դա տեղի կունենա, սակայն արդարությունը կհաղթի: Ես համոզված եմ», — եզրափակեց Գոհարը:
Արխիվում պատմության ու հին թղթերի հոտ էր տիրում: Այս յուրահատուկ մթնոլորտը տրամադրում էր ավելի շատ բան իմանալու: Ի՞նչ է տեղի ունեցել մեզանից առաջ: Իհարկե, մեկ օրում հնարավոր չէ ուսումնասիրել նման քանակի հետաքրքիր փաստաթղթերը, սակայն օսմաներեն վկայությունները, որոնց մասին լրագրողներին վերջերս պատմել էր Ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը, մեր ուշադրության կենտրոնում էին հայտնվել:
Մնում է սպասել, մինչև բոլոր փաստաթղթերը թարգմանվեն հայերեն և ռուսերեն, որպեսզի բոլոր ցանկացողները կարողանան ծանոթանալ պատմության այն մութ էջերին, որոնք Թուրքիան համառորեն փորձում է թաքցնել ու նույնիսկ ոչնչացնել:
