Նիկոլ Աղբալյանը ծնվել է սովորական հայկական ընտանիքում, ինչպիսիք շատ են Հավլաբարում՝ Թիֆլիսում, 1875թ-ի մարտի 24-ին․ որոշ աղբյուրներ ծննդյան տարեթիվը նշում են 1873-ը։ Ընտանիքը հասարակ էր, բայց նման ընտանիքները սովորաբար ամեն ինչ անում էին, որ նորմալ կրթության տան երեխաներին, ահա և Նիկոլի պարագայում Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանին հետևեց Թիֆլիսի Ներսիսյան վարժարանը։
Հետո Նիկոլը սկսել է ինքնուրույն տնօրինել իր կրթության հարցերը և սովորել Սանկտ Պետերբուրգի, Մոսկվայի, Լոզանի և Սորբոնի համալսարաններում։ Որպես արդյունք կրթությունը փայլուն էր, դրան գումարած՝ մի քանի լեզուներ, և նման մասնագետները հավանաբար կարող էր հաստատվել ինչ-որ հանգիստ ու խաղաղ եվրոպական համալսարանում՝ զբաղվելով դասախոսությամբ, գրքեր գրելով և անվրդով ու բարեկեցիկ կյանք վարել։
Բայց Նիկոլ Աղբալյանի նման անձինք հանգիստ չեն որոնում, այլ հետևում են իրենց խղճի թելադրանքին, ինչը ներկայում մոռացված հասկացություն է։ Նա սկզբից վերադառնում է Թիֆլիս, հետո մեկնում դասավանդելու Կաղզվան, Ագուլիս և Շուշի։ Զուգահեռ որոշ ժամանակ 1910-ին Թիֆլիսում հրատարակում էր «Նոր հոսանք» ամսագիրը և «Հորիզոն» թերթը։ Վերջինն Արշակ Ջամալյանի հետ, որի հետ անցել էր «Դաշնակցության» շարքերը։ Մոտ երեք տարի ղեկավարեց Թեհրանի հայկական վարժարանը։
Հետո նա զբաղվեց Հայոց ցեղասպանությունից փրկված մարդկանց աջակցության գործով, և այդ գործունեության թեժ պահին Ռուսաստանում տեղի ունեցավ 1917թ-ի հեղափոխությունը։ Աղբալյանն այդ իրադարձությունը բավական փիլիսոփայորեն ընդունեց, թեև զգուշավոր՝ ի տարբերություն կուսակիցների։ Ամեն դեպքում, Առաջին հանրապետության հռչակումը ցնծության առիթ էր, և Աղբալյանը դառնում է անկախ Հայաստանի խորհրդարանի անդամը։
Գրեթե միանգամից Ալեքսանդր Խատիսյանը՝ Հայաստանի վարչապետը, Աղբալյանին կանչում է կառավարություն՝ որպես կրթության և արվեստի նախարար։ 1919թ-ի հոկտեմբերից մինչև 1920թ-ի մայիսը Աղբալյանը նախարար է եղել, բայց ութ ամսում հասցրել է զարմանալիորեն շատ բան անել։ Դա այսօր մեզ համար է զարմանալի, այն ժամանակ մարդիկ եղել են իրենց տեղերում և կարողացել են աշխատել։
Աղբալյանի ջանքերով ստեղծվում է Հայաստանի գրողների միությունը․ այդ գաղափարը նա երկար է փայփայել և, վերջապես, իրագործել։ Ընդհանրապես Աղբալյանին է պատկանում մշակույթի, գիտության, արվեստի և ազգային կրթության նկատմամբ պետական մոտեցման մշակման և իրագործման փորձը (փորձ, որովհետև ժամանակը չբավականացրեց)։ Նրա ստորագրությամբ փաստաթղթով ստեղծվեց այդքան երկար սպասված Համալսարանը։
Աղբալյանի հետևողական պահանջով կառավարությունն արտասահմանում գնեց և մայրաքաղաք բերեց գիտության և տեխնիկայի բազմաթիվ գրքեր ու դասագրքեր, ինչպես նաև Թիֆլիսի քաղաքագլուխ Արգուտինսկի-Դոլգոռուկովի գրադարանը, որը սկիզբ է դրել ազգային գրապահոցին։
1921թ-ի փետրվարին նոր իշխանությունը փորձում էր ձերբակալել Աղբալյանին, բայց նրան հաջողվեց փախչել Իրան։
Այդ օրվանից սկսեց նրա կյանքի նոր էջը սփյուռքում։ Եգիպտոսում նա զբաղվեց մշակութային-լուսավորչական աշխատանքով և գլխավորեց Ալեքսանդրիայի հայկական վարժարանը։ Այնուհետև տեղափոխվեց Բեյրութ, որտեղ մնաց Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին։
«Մենք կարճ ենք ապրում՝ 100 տարուց ոչ ավելի, և ուրիշ կյանք չի լինի։ Միայն սա, որը կա, դրան կհետևի հավերժ խավարը և հանգիստը։ Պետք է հանգիստ և սիրով անցնել կարճ ուղին, խաղաղ և համաձայնության մեջ», - գրել է Աղբալյանը։
Նա այդպես էլ ապրել է՝ մի օր կուշտ, մի օր քաղցած, բայց միշտ խաղաղ և իր խղճի հետ համաձայնության մեջ՝ իմանալով իր գործը և կարողանալով այն անել։ Միգուցե այդ պատճառով է այդքան շատ բան հասցրել նման դաժան պայմաններում և կարճ ժամկետներում։
