https://arm.sputniknews.ru/20230425/hajastanum-khaghoghagortsutjuny-voch-te-8-ajl-115-hazar-tarva-patmutjun-uni--science--58545215.html
Հայաստանում խաղողագործությունը ոչ թե 8, այլ 11,5 հազար տարվա պատմություն ունի. Science
Հայաստանում խաղողագործությունը ոչ թե 8, այլ 11,5 հազար տարվա պատմություն ունի. Science
Sputnik Արմենիա
Քրիստինե Մարգարյանն ու նրա գործընկերները տարբեր երկրներից ուսումնասիրել են խաղողի շուրջ 6 հազար նմուշ, հաշվարկելով, թե որքան ժամանակում է մշակովի սորտերի... 25.04.2023, Sputnik Արմենիա
2023-04-25T08:55+0400
2023-04-25T08:55+0400
2023-04-25T08:55+0400
խաղող
հայաստան
գիտնական
հնագիտություն
գիտություն
https://cdn.am.sputniknews.ru/img/07e4/09/08/24390130_0:0:1600:901_1920x0_80_0_0_8dcaa458605046addeb13d6d733c789f.jpg
Քրիստինե Մարգարյանն ու նրա գործընկերները տարբեր երկրներից ուսումնասիրել են խաղողի շուրջ 6 հազար նմուշ, հաշվարկելով, թե որքան ժամանակում է մշակովի սորտերի գենոֆոնդը բաժանվել վայրի որթատունկերից: Եզրակացությունը հետևյալն է. Կովկասում խաղողն աճեցվել է առանձին՝ Մերձավոր Արևելքին զուգահեռ։Խաղողագործությունը Կովկասում (այդ թվում՝ ներկայիս Հայաստանում) ոչ թե 8, այլ 11,5 հազար տարվա պատմություն ունի։ Նման եզրակացություններով գիտական աշխատանքը տպագրվել է Science-ում, որն աշխարհի ամենահեղինակավոր և վկայակոչված գիտական ամսագրերից է: Դրա համահեղինակներն են տարբեր երկրների գիտնականներ, որոնք հետազոտել են տասնյակ երկրների (այդ թվում՝ Հայաստանի) շուրջ 6 հազար վայրի նմուշների և խաղողի մշակովի սորտերի գենետիկ կոդը։ Հայաստանից աշխատության համահեղինակ է դարձել ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի բույսերի գենոմիկայի գիտական խմբի ղեկավար Քրիստինե Մարգարյանը:Մինչ այժմ համարվում էր, որ խաղողը սկզբում տնայնացվել է Մերձավոր Արևելքում և այնտեղից եկել Կովկաս, բայց հիմա պարզվում է, որ և՛ այնտեղ, և՛ այստեղ խաղողը զուգահեռ են մշակել։ Բացի այդ, հետազոտությունը ցույց է տվել, որ Կովկասում (ներառյալ ներկայիս ՀՀ տարածքը) այս գործընթացը սկսվել է ոչ թե 8, այլ 11.5 հազար տարի առաջ։ Տեղեկությունը Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում հայտնեց Մարգարյանը։Գենետիկական համեմատության հիմքը վայրի բույսերն էին, իսկ մշակվածները լրացուցիչ են ուսումնասիրվել։ Խաղողագործության տարիքը որոշվում էր այն բանով, թե որքան ժամանակ (քանի հարյուր և հազարավոր տարիներ) է ստեղծվել այդ լրացուցիչ մասը։ Հաշվարկներն արվել են արհեստական բանականության օգնությամբ։Բույսերի գենային կոդը արտացոլում էր այն ամբողջ սելեկցիան, որը մարդը ինտուիտիվ անցկացնում էր հազարամյակների ընթացքում, ընտրելով այն խաղողը, որն ավելի քաղցր էր, ավելի համեղ և ավելի հեշտ մշակման համար: Դրա հետ մեկտեղ մշակովի սորտերը փոխել են գեները, որոնք պատասխանատու են շաքարի պարունակության, ողկույզների վրա հատապտուղների խտության, հիվանդությունների նկատմամբ դիմադրության, ինչպես նաև թթուների և համային հատկություններ տվող այլ միացությունների պարունակության համար։ Բացի այդ, մարդը ընտրել է երկսեռ բույսեր (ինքնափոշոտվող), որ ստիպված չլինի որթատունկ անել արական և իգական ծաղիկներով։ Ինչպե՞ս փրկել հայկական խաղողը ոչնչացումից. Արարատյան դաշտում խնդիրը ծայրահեղության է հասելՄեկ այլ հայտնագործություն վերաբերում է խաղողի գույնին. նախկինում համարվում էր, որ վայրի խաղողը միայն սև է, իսկ սպիտակ պտուղները մուտացիա են (կապված այն բանի հետ, որ հատապտուղներում չի սինթեզվել անտոցիան կոչվող գունանյութը): Սակայն նյութը, որը հավաքել են հոդվածի իսրայելցի համահեղինակները, թույլ է տվել պարզել, որ վայրի խաղողն ունեցել է նաև սպիտակ սորտեր (թեև ներկայիս Հայաստանում դրանք չեն հայտնաբերվել)։Աշխատանքի ընթացքում Մարգարյանը կարողացել է պարզել նաև խաղողի հայկական սորտերի տարիքը։ Այստեղ առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցրել հադիսի կոչվող սորտը, որը նկարագրվել է 1960-ականներին։ Ավելի մեծ ճշգրտությամբ հաստատվել է, որ դրանից է առաջացել հայկական հնագույն սորտերի մի ամբողջ շարքը։ Մասնավորապես՝ այն սև արենիի անմիջական նախորդն է։Միևնույն ժամանակ, արհեստական բանականության հաշվարկների և փաստացի տվյալների միջև մոտ 3,5 հազար տարվա անդունդ է առաջացել․ ինչպես նշեցինք, հաշվարկները Կովկասի համար ցույց են տալիս 11,5 հազար տարվա վաղեմություն, իսկ փաստացի գտածոները՝ առավելագույնս 8 հազար տարի:Հետևաբար, գիտնականներն ուզում են ստուգել այդ եզրակացությունները նոր փաստացի գտածոների վրա: Մարգարյանը նշեց, որ առայժմ այդ վաղեմության բրածո որթատունկեր պարզապես չեն գտնվել, ու գենետիկները հնագետների հետ պետք է իրականացնեն այդ որոնումները։
հնագիտություն
Sputnik Արմենիա
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
2023
Արամ Գարեգինյան
https://cdn.am.sputniknews.ru/img/1629/46/16294616_318:-1:1383:1065_100x100_80_0_0_cae4f7e4e625377d36ba17d54a97c61e.jpg
Արամ Գարեգինյան
https://cdn.am.sputniknews.ru/img/1629/46/16294616_318:-1:1383:1065_100x100_80_0_0_cae4f7e4e625377d36ba17d54a97c61e.jpg
Լուրեր
am_HY
Sputnik Արմենիա
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Sputnik Արմենիա
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rosiya Segodnya“
Արամ Գարեգինյան
https://cdn.am.sputniknews.ru/img/1629/46/16294616_318:-1:1383:1065_100x100_80_0_0_cae4f7e4e625377d36ba17d54a97c61e.jpg
խաղող, հայաստան, գիտնական, հնագիտություն, գիտություն
խաղող, հայաստան, գիտնական, հնագիտություն, գիտություն
Քրիստինե Մարգարյանն ու նրա գործընկերները տարբեր երկրներից ուսումնասիրել են խաղողի շուրջ 6 հազար նմուշ, հաշվարկելով, թե որքան ժամանակում է մշակովի սորտերի գենոֆոնդը բաժանվել վայրի որթատունկերից: Եզրակացությունը հետևյալն է. Կովկասում խաղողն աճեցվել է առանձին՝ Մերձավոր Արևելքին զուգահեռ։
Խաղողագործությունը Կովկասում (այդ թվում՝ ներկայիս Հայաստանում) ոչ թե 8, այլ 11,5 հազար տարվա պատմություն ունի։ Նման եզրակացություններով գիտական աշխատանքը տպագրվել է Science-ում, որն աշխարհի ամենահեղինակավոր և վկայակոչված գիտական ամսագրերից է: Դրա համահեղինակներն են տարբեր երկրների գիտնականներ, որոնք հետազոտել են տասնյակ երկրների (այդ թվում՝ Հայաստանի) շուրջ 6 հազար վայրի նմուշների և խաղողի մշակովի սորտերի գենետիկ կոդը։ Հայաստանից աշխատության համահեղինակ է դարձել ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի բույսերի գենոմիկայի գիտական խմբի ղեկավար Քրիստինե Մարգարյանը:
Մինչ այժմ համարվում էր, որ խաղողը սկզբում տնայնացվել է Մերձավոր Արևելքում և այնտեղից եկել Կովկաս, բայց հիմա պարզվում է, որ և՛ այնտեղ, և՛ այստեղ խաղողը զուգահեռ են մշակել։ Բացի այդ, հետազոտությունը ցույց է տվել, որ Կովկասում (ներառյալ ներկայիս ՀՀ տարածքը) այս գործընթացը սկսվել է ոչ թե 8, այլ 11.5 հազար տարի առաջ։ Տեղեկությունը
Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում հայտնեց Մարգարյանը։
Գենետիկական համեմատության հիմքը վայրի բույսերն էին, իսկ մշակվածները լրացուցիչ են ուսումնասիրվել։ Խաղողագործության տարիքը որոշվում էր այն բանով, թե որքան ժամանակ (քանի հարյուր և հազարավոր տարիներ) է ստեղծվել այդ լրացուցիչ մասը։ Հաշվարկներն արվել են արհեստական բանականության օգնությամբ։
Բույսերի գենային կոդը արտացոլում էր այն ամբողջ սելեկցիան, որը մարդը ինտուիտիվ անցկացնում էր հազարամյակների ընթացքում, ընտրելով այն խաղողը, որն ավելի քաղցր էր, ավելի համեղ և ավելի հեշտ մշակման համար: Դրա հետ մեկտեղ մշակովի սորտերը փոխել են գեները, որոնք պատասխանատու են շաքարի պարունակության, ողկույզների վրա հատապտուղների խտության, հիվանդությունների նկատմամբ դիմադրության, ինչպես նաև թթուների և համային հատկություններ տվող այլ միացությունների պարունակության համար։ Բացի այդ, մարդը ընտրել է երկսեռ բույսեր (ինքնափոշոտվող), որ ստիպված չլինի որթատունկ անել արական և իգական ծաղիկներով։
Մեկ այլ հայտնագործություն վերաբերում է խաղողի գույնին. նախկինում համարվում էր, որ վայրի խաղողը միայն սև է, իսկ սպիտակ պտուղները մուտացիա են (կապված այն բանի հետ, որ հատապտուղներում չի սինթեզվել անտոցիան կոչվող գունանյութը): Սակայն նյութը, որը հավաքել են հոդվածի իսրայելցի համահեղինակները, թույլ է տվել պարզել, որ վայրի խաղողն ունեցել է նաև սպիտակ սորտեր (թեև ներկայիս Հայաստանում դրանք չեն հայտնաբերվել)։
Աշխատանքի ընթացքում Մարգարյանը կարողացել է պարզել նաև խաղողի հայկական սորտերի տարիքը։ Այստեղ առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցրել հադիսի կոչվող սորտը, որը նկարագրվել է 1960-ականներին։ Ավելի մեծ ճշգրտությամբ հաստատվել է, որ դրանից է առաջացել հայկական հնագույն սորտերի մի ամբողջ շարքը։ Մասնավորապես՝ այն սև արենիի անմիջական նախորդն է։
«Այս աշխատանքի շրջանակում ֆիլոգենետիկ հետազոտությունները մեզ թույլ են տվել կազմել խաղողի ծնող տեսակների ատլաս՝ այսպես կոչված՝ տոհմային ծառով, այսինքն՝ մեր ներկայիս սորտերի «տատերով» ու «պապերով»», - հավելեց Մարգարյանը:
Միևնույն ժամանակ, արհեստական բանականության հաշվարկների և փաստացի տվյալների միջև մոտ 3,5 հազար տարվա անդունդ է առաջացել․ ինչպես նշեցինք, հաշվարկները Կովկասի համար ցույց են տալիս 11,5 հազար տարվա վաղեմություն, իսկ փաստացի գտածոները՝ առավելագույնս 8 հազար տարի:
Հետևաբար, գիտնականներն ուզում են ստուգել այդ եզրակացությունները նոր փաստացի գտածոների վրա: Մարգարյանը նշեց, որ առայժմ այդ վաղեմության բրածո որթատունկեր պարզապես չեն գտնվել, ու գենետիկները հնագետների հետ պետք է իրականացնեն այդ որոնումները։
