Լաուրա Սարգսյան, Sputnik.
Փարաջանովի մոտ տանող ճանապարհը
Փետրվարն էր, երբ իմ ընկեր Արայիկ Միսակյանը` հայտնի լուսանկարիչ Գուրգեն Միսակյանի որդին, ինձ առաջարկեց գնալ նկարչի ցուցահանդեսի բացմանն ու «Սուրամի ամրոցի լեգենդը» ֆիլմի պրեմիերային:
Թբիլիսի ժամանեցինք միջոցառումից մի քանի օր առաջ: Ծաղկաշղթաներով զարդարված բակում հանդիպեցինք Փարաջանովին: Այդ օրը նա հարևանների երեխաների համար իսկական տոն էր կազմակերպել ու զարդարել բակը։ Հանդիպել էի մեկին, որի մեջ միաժամանակ ապրում էին հանճարն ու մեծատառով մարդը: Աննկարագրելի էր… Նա կարծես մարդ-նվագախումբ լիներ, մորուքով երեխա, կյանքով լեցուն ու անասելի աշխույժ։
Փարաջանովի տանը
Մեր հեքիաթը սկսվեց: Մոտավորապես մի տասը օր մնացինք նրա տանը, մասնակցում էինք ցուցահանդեսի նախապատրաստական աշխատանքներին: Այդ ժամանակ ես աշխատում էի Երևանի կինոսերների ակումբում: Մենք մի կինոժապավեն վերցրինք, և ես նկարահանեցի մաեստրոյին, սակայն առանց ձայնի։ Արայիկի մոտ փոքրիկ ձայնագրիչ կար, նա էլ հարցազրույցը ձայնագրեց:
Փարաջանովն ընդհանրապես նյութապաշտ չէր, նրան ոչինչ պետք չէր: Տան դռները միշտ բաց էին, միշտ աշխուժություն էր տիրում, մարդիկ անդադար ներս ու դուրս էին անում: Տանը կոտրված սեղան էր դրված, ինչ-որ աթոռներ ու հասարակ մահճակալ:
Երբ նրա միակ արժեքավոր իրը` մորից մնացած թանկարժեք զարդը, գողացան, նրան այլևս նյութական ոչինչ չէր հետաքրքրում:
Փարաջանովը մեզ արթնացնում էր առավոտյան ժամը 8-ին ու ասում` պետք է Թբիլիսին ցույց տամ ձեզ: Դուրս էինք գալիս տնից ու անհավանական արագությամբ շրջում Թբիլիսիում: Սերգեյը պատմում էր` սա այսինչի բակն է, այնտեղ փոքրիկ ձկներ են ապրում, այստեղ մի լավ կոշկակար է ապրում: Նա մեզ ծանոթացնում էր այն քաղաքին, որի յուրաքանչյուր անկյունն անգիր գիտեր: Մենք հոգնում ու ուժասպառ էինք լինում, իսկ նրա էներգիան չէր սպառվում: «Այսօր մենք մշակութային ծրագիր ունենք, երեկոյան այսինչ տեղն ենք գնալու…», — ասում էր նա։
Սիբիրցի եղբայրները
Փարաջանովի մոտ Սիբիրից եկած եղբայրներ էին ապրում. եկել էին Սերգեյի մոտ, որպեսզի օգնեն նրա` եփեն-թափեն, տունը կարգի բերեն։ Դա մի աննկարագրելի երևույթ էր. եկել էին ու խնդրել ծառայության վերցնել իրենց: Հետագայում նրանցից մեկը, վաճառել էր Փարաջանովի նվիրած խաչն ու այդ գումարով խմել:
Ցուցահանդես
Ցուցահանդեսից առաջ Սերգեյը նվերներ էր ստացել մի շարք հայտնի մարդկանցից։ Փարաջանովն այդ նվերները տվեց ուրիշներին, իսկ իտալացի կինոռեժիսոր Ֆեդերիկո Ֆելինիի ուղարկած վերարկուն ընդհանրապես դուրս շպրտեց պատուհանից:
Ցուցահանդեսն ու ֆիլմի պրեմիերան մեծ հաջողություն էին խոստանում: Չէ՞ որ Փարաջանովը պետք է խոսեր 15 տարվա լռությունից, բանտարկությունից ու հալածանքներից հետո:
Նրա հետևից վազում էր քաղաքապետն ու ասում, թե որքան անհարմար ու տգեղ բան կստացվի, երբ մարդիկ գան ու տեսնեն, թե ինչ չքավոր պայմաններում է ապրում մաեստրոն: «Որ տան վրա ուզում ես մատդ դիր, ու այն քոնը կլինի», — ասում էր քաղաքապետը Սերգեյին: Սակայն Փարաջանովը հրաժարվում էր բոլոր առաջարկներից:
Վրաստանի կինոյի տանը
Ցուցահանդեսին ոչ մի բարձրաստիճան պաշտոնյա չէր եկել Հայաստանից, և Փարաջանովն անչափ վիրավորվել էր: Միայն ստեղծագործական պատվիրակություն էր ժամանել, որի կազմում մի քանի նկարիչներ էին ընդգրկվել և հայտնի ռեժիսոր Միխայիլ Վարդանովը: Մշակութային մեծ իրադարձության նախօրեին նրանք գումար էին հավաքել, մեքենա վարձել ու եկել Թբիլիսի:
Ցուցահանդեսի բացումից առաջ Փարաջանովը մեզ զինվորների պես շարքով կանգնեցրեց ու ասաց. «Դուք իմն եք, իմ հենարանը, պետք է ուզածս տեսքն ունենաք»: Հետո մոտեցավ Միշային (Միխայիլ Վարդանով), վերցրեց նրա լեհական նորաձև վերարկուն ու ասաց. «Միշա, այս ի՞նչ քուրջ ես հագել»։ Ասաց ու վերարկուն դուրս շպրտեց պատուհանից: Բացեց պահարանը, որտեղից պատառոտված հագուստների մի մեծ կույտ թափվեց, ու մի ճղված վերարկու մեկնեց Միշային։ «Սա է քո ոճը»,- ասաց Փարաջանով։ Ինձ էլ մի մաշված անձրևանոց բաժին հասավ: Ստացվեց, որ բոլորս Փարաջանովի ոճով հագնվեցինք:
Նստեցինք մեքենաներն ու գնացինք ցուցահանդեսի բացմանը: Անհնար է բառերով նկարագրել այն, ինչ կատարվում էր ցուցահանդեսում: Վրաստան, արիստոկրատներ, ադամանդներով ու մորթիներով զարդարված մարդիկ, որոնք ոչ մի վայրկյան չէին հեռանում Փարաջանովից։ Ու այս շքեղության մեջ ես ու Արայիկը` մեր քրքրված ու մաշված ջինսերով:
Հանդիսավոր ընթրիք
Փարաջանովի ընկերներից մեկը ցուցահանդեսից հետո բոլոր ներկաներին հրավիրեց իր տուն` մասնակցելու Սերգեյի պատվին կազմակերպած հանդիսավոր ընթրիքին: Այդպիսի տուն ես այլևս չեմ տեսել: Կարծես մենք հայտնվել էին ուրիշ դարաշրջանում` մեծ հյուրասենյակ, արծաթյա շքեղ ջահեր, 300 հոգանոց սեղան ու հսկա բուխարի:
Ու մեծ թվով մարդկանց ուղեկցությամբ սենյակ ներխուժեց Փարաջանովը:
Բոլորը ոտքի կանգնեցին, լռություն տիրեց, Փարաջանովը սկսեց խոսել…
Վաճառված խաչը
Հատուկ Փարաջանովի համար Իսրայելում օծված խաչը մաեստրոն նվիրեց Սիբիրից եկած ու իր տանը բնակվող եղբայրներից մեկին:
Նվիրելուց առաջ ասաց. «Ես հավատացյալ չեմ, և խաչն ինձ հարկավոր չէ: Ես խաչը կտամ նրան, ով իրոք դրա կարիքն ունի»:
Ավելի ուշ պարզվեց, որ տղան նույն գիշերը վաճառել էր խաչը, որպեսզի խմիչք գնի: Մինչ օրս ափսոսում եմ, որ չվերցրի այդ խաչը նրա ձեռքից:
ԱԱԾ-ն թակում է դուռդ
Մենք նկարահանեցինք ու ձայնագրեցինք այն ամենն, ինչ հնարավոր էր: Սերգեյի հետ հնարավոր էր զրուցել միայն գիշերները, քանի որ օրվա ընթացքում բոլորը ցուցահանդեսին էին պատրաստվում: Այդ ժամանակ նրա հետ ևս մի մարդ էր ապրում, ով գրեթե ամբողջ օրը կիթառ էր նվագում: Մենք կարծում էինք, որ այդ մարդը նրա բարեկամն է: Հետո արդեն Երևանում պարզվեց, որ նա ԱԱԾ-ի գործակալ էր ու հետևում էր Փարաջանովին: Մինչ օրս ինձ համար գաղտնիք է մնացել, թե ինչու Փարաջանովը մեզ այդ մասին չէր զգուշացրել:
Ցուցահանդեսից հետո մենք վերադարձանք Երևան, ու մեզ ԱԱԾ կանչեցին։ Իսկ ԱԱԾ-ում հենց այն նույն` կիթառով մարդն էր նստած, նա ցույց տվեց մեզ ու ասաց, որ մենք ամեն ինչ նկարահանել ենք ու կադրեր ունենք: Այդ տարիներին հենց միայն ԱԱԾ-ի անունը լսելիս մարդիկ վախի ու սարսափի զգացում էին ապրում: Ժապավենները մեր ձեռքից վերցրին: Փառք Աստծուն, որ Արայիկը չասաց, որ մենք նաև աուդիոձայնագրություն ունենք: Չէ՞ որ Սերգեյն այնքան բան էր պատմել, որ նրան կրկին կարող էին նստեցնել, եթե այդ ձայնագրությունը նրանց ձեռքն ընկներ: Հետո Արայիկն ինձ ասաց, որ այրել է ձայնագրությունները։ Իհարկե ես համոզված չեմ, որ նա իսկապես այրել է դրանք։
Այ այսպես ավարտվեց մեր այն մտահղացումը, թե պիտի այնպիսի կադրեր նկարենք, որ ամբողջ աշխարհը ցնցվի:
Հունվարի 9-ին Սերգեյ Փարաջանովը կդառնար 92 տարեկան:
