ԵՐԵՎԱՆ, 27 փետրվարի — Sputnik, Անի Լիպարիտյան. Ուղիղ 100 տարի առաջ՝ փետրվարի 27-ին, Պետրոգրադում սկսվել է զինված ապստամբություն, որն ազդարարել է Փետրվարյան հեղափոխության սկիզբը: Այն տապալել է Ռուսական կայսրության բազմադարյա հիմքերը:
Երևանի պետական համալսարանի պատմության ֆակուլտետի դեկան Էդիկ Մինասյանը Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում պատմեց հեղափոխության և այն մասին, թե ինչ ազդեցություն է ունեցել դա հայերի և Հայաստանի ճակատագրի վրա:
«Փետրվարից հետո «երեք հեղափոխությունների մայրաքաղաքում»՝ Պետրոգրադում, հաստատվել է փաստացի երկիշխանություն. մի կողմից իշխանությունն ամբողջությամբ անցել է ժամանակավոր կառավարությանը, մյուս կողմից՝ քիչ ազդեցություն չի ունեցել Պետրոգրադի բանվորների և զինվորական պատգամավորների խորհուրդը»,- նշեց Մինասյանը:
Հեղափոխության ազդեցությունն Անդրկովկասի վրա
Պատմաբանը նշեց, որ այդ խառը օրերին Անդրկովկասում, որը Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին եղել է ճակատին կից գոտի, ստեղծվել է Հատուկ անդրկովկասյան հանձնաժողով, որը կատարել է ժամանակավոր կառավարությանը դերը: Մինասյանի խոսքով՝ դրա կազմում ընդգրկվել է արդարադատության գերատեսչության և փախստականներ տեղավորելու հարցերի համակարգող, կադետ Միքայել Բաբաջանյանը:
«Սպասվում էր, որ հեղափոխությունը կհանգեցնի բազմաթիվ ժողովրդավարական բարեփոխումների, հողային հարցի լուծման, խաղաղության հաստատման, աշխատանքային օրվա կրճատման: Այդ ամենը ժողովրդական բարեփոխումների շղթա է: Սակայն հիմնական խնդիրը պետք է լուծեր հիմնադիր ժողովը»,- նշեց Մինասյանը:
Նրա խոսքով՝ հեղափոխության տարիներին ընդունվել են հայ ժողովրդի համար կարևոր որոշումներ: 1917թ-ի մարտի սկզբին արտգործնախարար Պավել Միլյուկովը հայտարարել է, որ ռուսական իշխանությունները փոխել են իրենց վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ և ավելի բարյացակամ են դարձել:
Այնուհետև կադետների 7-րդ համագումարի ընթացքում հայտարարություն է արվել Արևմտյան Հայաստանի տարածքները զբաղեցնելու և Թուրքահայաստան ստեղծելու անհրաժեշտության մասին: Հատուկ շեշտադրվել է, որ դա ոչ թե բռնակցում է, այլ ինքնավորության ստեղծում ռուսական հովանու ներքո:
Մինասյանի խոսքով՝ դրանից հետո եղել է ժամանակավոր կառավարության ապրիլի 26-ի որոշումը, որը վերաբերել է Արևմտյան Հաաստանի տարածքների կառավարման ձևին:
Մասնատված Հայաստան
Պատմաբանի խոսքով՝ առաջին անգամ պաշտոնապես ճանաչվել է Թուրքահայաստանի գոյության փաստը և նշվել նոր հայամետ քաղաքականության անհրաժեշտությունը, որը տարբերվել է ցարական շրջանի մոտեցումներից: Փաստորեն, խոսքը գնացել է Էրզրումի, Խնուսի և Վանի երեք հայկական շրջանների ձևավորման մասին:
«Ենթադրվում էր, որ Թուրքահայաստանի և երեք շրջանների ստեղծումից հետո դրանք կանցնեն ժամանակավոր կառավարության հսկողության տակ: 1917թ-ի ապրիլի վերջին Ժամանակավոր կառավարության որոշման համաձայն, պատերազմի ընթացքում Արևմտյան Թուրքիայի գրավված տարածքներում ստեղծվում է Թուրքահայաստանի գերագույն կոմիսարի հատուկ պաշտոն»,- ասաց Մինասյանը:
Ժամանակավոր կառավարությունը (վարչապետ՝ Գեորգի Լվով) գերագույն կոմիսարի պաշտոնում նշանակում է Կովկասյան ճակատի մատակարարման նախկին ղեկավար, գեներալ-լեյտենանտ Պյոտր Ավերյանովը: Օգոստոսի 6-ին նրա տեղակալ է նշանակվում ազգությամբ հայ, «Դաշնակցություն» կուսակցության հայտնի քաղաքական գործիչ, Պետերբուրգի ռազմաբժշկական ակադեմիայի շրջանավարտ Հակոբ Քրիստոփորի Զավրիևը (Զավրիյանը):
«Իշխան Գեորգի Լվովը մայիսի 15-ին կարևոր հանձնարարություն է տվել արտգործնախարար Տերեշչենկոյին: Հանձնարարությունը գաղտնի է եղել և կապված Արևմտյան Հայաստանում երեք շրջանների ձևավորման հետ: Փաստաթղթի առաջին կետում նշվել է, որ այդ մարզերը բուն հայկական են, և ռուսական իշխանությունների դիրքորոշումը պետք է բարեհաճ լինի հայերի նկատմամբ, երկրորդ կետն ավելի լուրջ էր. թուրքերը, քրդերը, լազերն իրավունք չունեին վերադառնալ այդ շրջաններ»,- հավելեց Մինասյանը:
Նրա խոսքով՝ դա շատ կարևոր կետ է եղել, որը կանխել է ազգամիջյան բախումները։ Քանի որ նրանք արդեն լքել են տարածքները և անցել թուրքերի կողմը, ապա վերադառնալու իրավունք չեն ունեցել:
Հայկական շրջանների հարցը
«Ռուսաստանցի երկրաբանների հետազոտություններն Արևմտյան Հայաստանում 1917թ-ի ամռանը» աշխատությունում երկրաբանական գիտությունների թեկնածու Հայկ Մելիք-Ադամյանը գրել է. «գերագույն կոմիսարին անմիջականորեն ենթարկվել են երեք վարչական-տարածքային շրջաններ՝ Խնուսի (կոմիսար՝ Ն. Նիկոնենկո), Էրզրումի (կոմիսար՝ Ա. Գլոտով) և Վանի (կոմիսար՝ Կ. Համբարձումյան)»:
«Կարևոր է նշել, որ ոչ հայ կոմիսարների տեղակալներ են նշանակվել բացառապես հայեր, ինչը պայմանավորված է եղել ժամանակավոր կառավարության՝ տնտեսական առումով հարկադիր հայամետ քաղաքական ուղղվածությամբ: Հատկանշական է, որ որ 1917թ-ի մայիսի վերջից «Ժամանակավոր կառավարության հրահանգներին չենթարկվող» ձևակերպումով Կովկասյան ճակատի հրամանատարի պաշտոնից ազատվել է իր հայատյաց հայացքներով հայտնի գեներալ Ն. Յուդենիչը, որն արգելել է Արևմտյան Հայաստանի տարածքները բնակեցնել փախստական հայերով»,- գրում է հեղինակը:
Յուդենիչի փոխարեն նշանակվել է հայերի հանդեպ ավելի լոյալ տրամադրված գեներալ-լեյտենանտ, Կուբանի կազակ Միխայիլ Ալեքսեևիչ Պրժևալսկին (1859- 1934)՝ հայտնի ռուս հետազոտող, ճանապարհորդ և երկրաբան Ն. Մ. Պրժևալսկու (1839-1888) եղբորորդին:
Սակայն, չնայած այդ հայամետ փոփոխություններին, ժամանակավոր կառավարությանն այդպես էլ չի հաջողվել ստեղծել կայուն կարգ և բավարարել Անդրկովկասի հայ բնակչության պահանջները: Այդ տարածքը հետաքրքրել է Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարությանն, ամենից առաջ, տնտեսական առումով:
Հետգրություն
Լվովի հանձնարարականի հաջորդ կետը ենթադրել է երեք հայկական շրջաններում աստիճանաբար լուծել հայ բնակչության հետ կապված հարցը: Դա նշանակել է, որ այն հայերը, որոնք ստիպված լքել են իրենց տները և փախուստի դիմել, կարող էին վերադառնալ և բնակության հաստատել այնտեղ:
Դրա հետ կապված՝ Կովկասյան բանակի հրամանատար Միխայիլ Պրժևալսկին կարգադրել է ռուսական համանատարությանն՝ այդ հանձնարարականը գաղտնի և աստիճանաբար կատարել: Այդ շրջանում թույլ են տվել ռուսական բանակում ծառայության վերցնել արևմտահայերին, և, միաժամանակ, ձևավորվել է ժողովրդական միլիցիա՝ թուրքերի և քրդերի կողմից հարձակումները կանխելու համար:
Սակայն, ինչպես ցույց են տվել հետագա պատմական իրադարձությունները, Արևմտյան Հայաստանի ակնկալվող վերածնունդը և հայ ժողովրդի պատմական վերամիավորումն այդպես էլ չի կայացել: Եվրասիական մայրցամաքում դրան հետևած գլոբալ փոփոխությունները չէին կարող չանդրադառնալ մեր տարածաշրջանի վրա: Արդյունքում կորսվել է ոչ միայն ամբողջ Արևմյան Հայաստանը՝ բիբլիական Արարատ լեռան հետ միասին, այլ նաև Արևելյան Հայաստանի մի մասը:
