Անցյալ դարի 90-ականներին Կովկասում ծառայած ռուս գեներալն ինձ մի հետաքրքիր պատմություն պատմեց: «Երկրապահ» կամավորականների միության նախագահ գեներալ-լեյտենանտ Մանվել Գրիգորյանը հայ զինվորականների հետ հանդիպումներից մեկի ժամանակ ռուս գեներալին հրավիրել էր իր փոքր հայրենիք` Էջմիածին: Այնտեղ պետք է Սարդարապատի ճակատամարտի հերթական տարեդարձին նվիրված միջոցառում անցկացվեր:
Սարդարապատում հաղթանակ տանելով թուրքական բանակի նկատմամբ` հայկական զորքերը կարողացան կասեցնել թուրքերի ներխուժումն Անդրկովկաս և փրկել Հայաստանը լիակատար ոչնչացումից: Հայաստանի Հանրապետությունը հռչակվեց 1918 թվականի մայիսի 28-ին:
Գեներալ Մանվելը, ինչպես նրան կոչում է ժողովուրդը, հյուրին պատմել է, թե ինչպես են իր նախնիները 1918 թվականին մարտեր մղել թուրքերի դեմ:
Գեներալի խոսքով՝ զառամյալ նախնիներից մեկը դիրքեր է գնացել ՝ մարտի դաշտից չվերադարձած որդու դին փնտրելու և գտել է իր զինվորին, որն ուս-ուսի պառկած է եղել ռուս զինվորի կողքին:
Երբ իշխանության եկան բոլշևիկները, նրանք հայտարարեցին, որ Ռուսաստանը դուրս է գալիս Անտանտից և պատերազմից: 1918 թվականի մայիսին ռուսական զորքերը լքեցին Արևմտյան Հայաստանն ու Անդրկովկասը: Սակայն թուրքական կանոնավոր զորախմբի հետ դեմ առ դեմ մնացած հայկական սակավաթիվ զորագնդի շարքում կային ռուս կամավորներ` սպաներ և զինվորներ: Նրանք չէին կարողացել դավաճանել իրենց մարտական ընկերներին, երդմանը, պարտքին և արժանապատվությանը:
Հայրն անհայտ ռուս զինվորին թաղեց որդու կողքին: Նրանք հայկական հողում շարունակեցին իրենց հավերժական կյանքը, ինչպես մարտնչում էին դրա համար դիրքերում` ուս-ուսի տված:
… Ոմանք հարուստ բնական ռեսուրսներ ունեն, ոմանք ելք դեպի ծով, Հայաստանին բաժին է հասել քարքարոտ երկիր, որտեղ հնուց ի վեր տեղի են ունենում այնպիսի իրադարձություններ, որոնց մասին հիշողությունները բարձրացնում են ապագա սերունդների ոգին և հպարտություն պարգևում:
Մեկ տարի առաջ Ղարաբաղում տեղի ունեցած ապրիլյան պատերազմի ժամանակ, ես հայտնվեցի ռազմաճակատի հարավային հատվածում: Այնտեղ՝ զորամասերից մեկում, ձևավորում էին կամավոր-վետերանների ջոկատները, մարդիկ, ովքեր այս վայրերում պատերազմել էին դեռևս Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ: Գիշերը ստորաբաժանումների հրամանատարներն ու մարտիկները թեյ էին խմում և քննարկում հաջորդ օրվա անելիքները: Սեղանի գլխին նստած էր գործողությունների համակարգողը` Աշոտ Գրիգորյանը՝ գեներալ Մանվելի հարազատ եղբայրը: Աշխատանքային հարցերի քննարկումից հետո մտերմիկ զրույց սկսվեց:
Ես հիշեցի ռուս գեներալի պատմությունը: Պատմեցի Աշոտին` փորձելով բաց չթողնել մանրուքները: Նա լուռ լսեց, իսկ երբ ես ավարտեցի, կիսաձայն ասաց, որ զոհվածը տատի հարազատ եղբայրն է եղել:
Անհայտ ռուս հերոսի հետ եղբայրաբար կիսած գերեզմանի վայրում տարիներ անց Գրիգորյան եղբայրները եկեղեցի կառուցեցին: Իսկ այն ռուս գեներալը, որն ինձ պատմել էր այս պատմությունը, ներկա էր եկեղեցու օծման արարողությանը, նա եկել էր հարգանքի տուրք մատուցելու հասարակ զինվորական սխրանքին` մարտնչել մինչ ի մահ:
