ԵՐԵՎԱՆ, 12 նոյեմբերի — Sputnik. Թուրքական բանակի գնդապետը հիացել է հայ կանանց արիությամբ, որոնք չեն զիջել տղամարդկանց Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Մուսա լեռան ինքնապաշտպանության ժամանակ:
Այդ մասին ժամանակին պատմել է ինքնապաշտպանության մասնակիցներից մեկը՝ Արտաշես Բալաբանյանը, որը Հայաստան տեղափոխվելուց հետո դասավանդել է Էջմիածնի ճեմարանում: Արդեն կյանքից հեռացած Բալաբանյանի պատմության ձայնագրությունըհայտնվել է Sputnik Արմենիայի մոտ:
Նրա խոսքով՝ պատճառը, որ Մուսա լեռան բնակիչները դիմել են ինքնապաշտպանության, թաքնված է Զեյթունում քաղաքում: Տեղի իշխանություններին հաջողվել է համոզել հայերին, որոնց Աբդուլ Համիդը պարբերաբար կոտորել է 30 տարի շարունակ, որ ճանապարհին նրանց ոչինչ չի սպառնում: Արդյունքում անապատի ճանապարհին սպանվել է 7 հազար մարդ:
«Երկու հոգի հրաշքով փախչել են Զեյթունից և պատմել, թե ինչպես են թուրքերը հարձակվել իրենց վրա, երբ նրանք դուրս են եկել գյուղերից և բոլորին կոտորել»,- պատմել է Բալաբանյանը: Մի քանի օր անց Մուսա լեռան բնակիչներին Անտիոքից նամակ է եկել, որում նրանց հանձնարարել են յոթ օրվա ընթացքում լքել իրենց տները, դրանից առաջ նկարագրել ունեցվածքը՝ վերադառնալուց հետո այն հետ ստանալու համար:
Բալաբանյանի խոսքով՝ նամակում կոչ են արել «լիովին վստահել իշխանություններին»: Հայերը Անտիոք են ուղարկել իրենցից մեկին, որը տեղի թուրքերի շարքում մտերիմ մարդ ուներ: Նա հաղորդել է, որ հայ ժողովրդի վրա կախվել է «Դամոկլյան թուրը»: «Նրանք մի քանի օր խորհրդակցել են, որոշել, թե ինչպես վարվել՝ խոնարհեն գլուխը, որպեսզի նրանց մորթեն ոչխարների նման կամ զենքը ձեռքներին պայքարել», — պատմել է Բալաբանյանը:
Նրա խոսքով՝ մնացել է լուծել զենքի հարցը: Բայց պարզվել է, որ դեռ 1895թ-ին և 1908թ-ին (այդ ժամանակ երիտթուրքերը հեղաշրջում են կատարել) հնչակները գաղտնի զենք են բերել և թաքցրել: Դրա մասին իմացել են միայն հոգևոր առաջնորդը և գյուղերից մեկի գյուղապետը:
Նրանք լեռ են բարձրացել: Պարտականությունները կիսել են իրար մեջ: Ամենափոքր տղաներին թողել են կանանց խնամքի տակ, 10-13 տարեկան պատանիները հսկողություն են իրականացրել, 14-16 տարեկանները ներգրավվել են ռազմիկներին մթերքով և զինամթերքով ապահովելու գործերում: Ավելի քան 15 կին պայքարել է տղամարդկանց հետ միասին, նրանցից մեկը, շրջափակման մեջ ընկնելով, խոստովանել է թուրքերին, որ 5 թուրք է սպանել:
«Նրանց հազարապետն ասել է իր զինվորներին. «Եթե իմ զորքերը կռվեն հայերի նման, ապա ես կնվաճեմ աշխարհը»», — պատմում է Բալաբանյանը:
Մուսա լեռան հայերը հետ են մղել թուրքական կանոնավոր բանակի հինգ հարձակում: Ինքնապաշտպանության ընթացքում նրանք կարողացել են նամակ ուղարկել Հալեպում ֆրանսիական ներկայացուցչություն՝ օգնություն խնդրելով: Եվ այն հասել է:
Ավելի ուշ նրան հաճախ են հարցրել, թե ինչպես են կարողացել 600 գյուղացիներից բաղկացած խմբով, զենքի և զինամթերքի անբավարար քանակի պայմաններում հաղթել 10-հազարանոց կանոնավոր բանակին:
«Մենք լեռ էինք բարձրացել խելահեղ մտքով: Կա՛մ կմեռնենք զենքը ձեռքերիս, կամ կապրենք խաղաղ», — ասել է Բալաբանյանը:
Սվեդիայի (Սուեդիա) հայերի ինքնապաշտպանական կռիվները Մուսա լեռան վրա (Հալեպի նահանգի Անտիոք գավառում՝ Սվեդիա գյուղաքաղաքի մոտ) տեղի են ունեցել 1915թ-ին Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Լեռան շուրջը կար 6 հայկական գյուղ՝ Քեբուսիե, Վագըֆ, Խդրբեկ, Յողունօլուք, Հաջի Հաբիբլի, Բիթիաս, որոնց բնակիչներն (ավելի քան 6 հազար մարդ) զբաղվում էին երկրագործությամբ, շերամապահությամբ, մեղվաբուծությամբ, ունեին իրենց դպրոցները, եկեղեցիները:
Շրջափակման 53-րդ օրը երևաց ֆրանսիական 2 ռազմանավ: Նրանք սկսեցին գնդակոծել թուրքական դիրքերը: Ապա հայերին տեղեկացվեց, որ ֆրանսիական կառավարությունը որոշել է նրանց փոխադրել Պորտ Սաիդ: Սեպտեմբերի 13-15-ը հերոս պաշտպանները (շուրջ 4 հազար մարդ) փոխադրվեցին Ֆրանսիա. «Ժաննա դ՛Արկ» ու այլ նավեր ու շարժվեցին Պորտ Սաիդ, ուր նրանց օգնության հասան եգիպտահայերը:
Մուսա լեռան հերոսամարտը հայ ազգային-ազատագրական շարժման փայլուն դրվագներից է: Հերոսամարտն իր գեղարվեստական արտացոլումն է գտել Ֆ. Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» վեպում, որը թարգմանվել է շատ լեզուներով: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո շատ մուսալեռցիներ, ներգաղթելով Հայաստան, հիմնեցին Մուսալեռ ավանը (Էջմիածնի շրջանում), որտեղ հուշարձան է կանգնեցված ի պատիվ Մուսա լեռան պաշտպանների:
