Արմենուհի Մխոյան, Sputnik Արմենիա
Ինչպես 19-րդ, այնպես էլ 20-րդ դարերում Ալեքսանդրապոլում (այժմ Գյումրի) համաճարակների տարածմանը նպաստում էր ոչ միայն սանիտարական վիճակը, այլ նաև ժողովրդի անգիտությունը: Խնդիրը հատկապես լուրջ էր գավառի գյուղական բնակավայրերում: Ինչպես իր «Համաճարակային հիվանդություններն Ալեքսանդրապոլ գավառում XIXդ. ԵՎ XXդ. սկզբներին» գրքում ներկայացնում է Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն, պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Արմեն Հայրապետյանը, «Ախուրեան», «Գաւառի ձայն» և «Ժայռ» պարբերականները հետևել են վարակների հայտնվելու հաճախականությանը, լուսաբանել տարածման պատճառները, հնարավորության սահմաններում ներկայացրել գավառին հասցված նյութական ու մարդկային վնասների մասշտաբները, ինչպես նաև մատնանշել առողջապահության ոլորտում առկա խնդիրները:
Այսպես, ըստ «Ժայռ» պարբերականի` ծաղիկը, կարմրուկը, քութեշն ու տիֆը գավառում մեծ տարածում ստացան, որովհետև գյուղական բնակավայրերը զուրկ էին բժշկական հաստատություններից: Ավելի քան 180.000 բնակիչ ունեցող գավառում XXդ. սկզբին կար մեկ գյուղական բժիշկ Մեծ Ղարաքիլիսա և մեկ բուժակ Հոռոմ գյուղերում: Արհեստավարժ բժիշկների սակավությունը ճանապարհ էր հարթում գյուղական հեքիմների ու տարբեր արկածախնդիրների համար: Իրավիճակը շտկելու նպատակով 1910 թ. հունվարի 1-ին Քյավթառլի գյուղում բացվեց 6 մահճակալով հիվանդանոց, սակայն դա հարցին լուծում չտվեց, որովհետև գյուղացիությունը բժշկին դիմելու և դրամ ծախսելու փոխարեն հավատացած էր, որ հիվանդի առողջանալը ճակատագրի ձեռքում է, իսկ բժիշկի տանելն ավելորդ բան է:
Վարակիչ հիվանդությունների տարածման ևս երկու պատճառ մատնանշում է «Ախուրեանը»: Դրանք են գյուղական ազգաբնակչության ժլատությունն ու տգիտությունը: «Երբ նրանցից մինը մեռնում է, ազգականները մեռածին տալիս են վերջին համբույրը, իսկ հետո համբույր են տալիս տան առողջ երեխաներին, ապա մեռածի հագուստները բաժանում նրա ազգականներին»,-գրում է թերթը:
Ի դեպ, տգիտությունը, ըստ օրաթերթի, հաճախ հասնում էր զավեշտի: Այսպես, Մեծ Քյափանակ գյուղի բնակիչներ Խաչո և Սահակ Մինասյան եղբայրները 1907թ. մարտին հիվանդանում են տիֆով: Երբ Խաչոն մահանում է, տնեցիները Սահակի համար որոշում են դիմել հեքիմի օգնությանը: Վերջինս խորհուրդ է տալիս հիվանդին նավթի սպիրտ խմեցնել: Սահակի հարազատները դեղատնից նավթի սպիրտի փոխարեն գնում են անուշադրի սպիրտ և օգտագործում ողջ ընտանիքով: Հաշված րոպեների ընթացքում «փրկիչ» դեղամիջոցն ընդունած հիվանդն ու նրա ընտանիքի անդամները մահանում են:
Ժանտախտ, խոլերա, ծաղիկ. 19-20-րդ դարերում Ալեքսանդրապոլում համաճարակներից քիչ էին մահանում
Մեկ այլ զավեշտալի պատմության, որը տեղի էր ունեցել Փոքր Պարնի գյուղում, անդրադարձել է «Ժայռ» պարբերականը է: «Տիֆը մեր գյուղերում շատ զոհեր տարավ,մեռանք սրբերին մատաղ խոստանալով, խունկ ու մոմ վառելով, բայց ոչ մեկը չօգնեց: Եվ այդ ժամ գյուղի քահանայի գլխավորությամբ որոշեցինք հիվանդությանը հաղթել «խորամանկությամբ»: Համագյուղացիներից մեկին բարձրացրինք գյուղի եկեղեցու կտուրը, իսկ մյուսին ուղարկեցինք գերեզմանատուն: Առաջինը կտուրից պիտի հարցներ` այ մարդ, տեղ կա գերեզմաններում, իսկ երկրորդը պիտի պատասխաներ`տեղ չկա: Պարնեցիների տրամաբանությամբ տիֆն այսքանից հետո պիտի թողներ գյուղը: Բայց արի ու տես, որ այդ ավանակը թարս պատասխան տվեց ու բոռաց. «Արեք, արեք, սաղ գյուղն էլ որ գա, տեղ կա»: Եվ հիվանդությունը մնաց գյուղում»,-ամփոփում է հոդվածագիրը:
Եթե ծաղիկը, քոթեշը, մալարիան, տիֆը կամ սեռավարակները տարածվում էին կլիմայական անբարենպաստ պայմանների, բժշկական հիմնարկությունների սակավության, գյուղական վայ-հեքիմների կամ խավարամտության պատճառով, ապա խոլերայի տարածման հիմնական պատճառը սանիտարահիգենիկ պայմանների բացակայությունն էր: Անդրկովկասի սանիտարահիգիենիկ վիճակը բարելավելու նպատակով դեռևս XIX դարավերջին հատուկ հանձնարարականով երկրամասի բոլոր քաղաքներն ընդունեցին «Սանիտարական պարտադիր կանոններ» խորագրով կանոնադրություններ, որոնց կատարումը պարտադիր էր քաղաքացիների համար: Ալեքսանդրապոլի քաղաքային վարչությունը 36 կետից բաղկացած նմանատիպ կանոնադրություն ընդունեց 1894 թ.–ին։ Սակայն հաջորդ երկու տասնամյակների ընթացքում քաղաքի առողջապահական վիճակն ավելի վատթարացավ: Հասարակական արտաքնոցներից զուրկ քաղաքի փողոցները վերածվեցին մեկ ընդհանուր արտաքնոցի, գետակները ստացան «մուռդառ չայ» (կեղտոտ թեյ) անունը, որովհետև աղբանոցներ էին հիշեցնում: Խոլերայի վերջին համաճարակի տարածմանը նպաստեց նաև տեղացիների անփութությունը:
«Ականատեսների հավաստմամբ սովորական կառքով դիակը տեղափոխում էին գերեզմանատուն, իսկ հետո առանց այն ախտահանելու սպասարկում էին առողջներին: Կամ` խոլերայով հիվանդների համար բարաք էին կառուցել, բայց դիակները պահելու համար սենյակ չէին նախատեսել, այնպես որ, եթե բարաքում օրվա երկրորդ կեսին մեկը մահանար, ապա դիակը մինչև հաջորդ առավոտ մնալու էր մարդկանց կողքին»,-պատմում է Արմեն Հայրապետյանը:
Սարդարապատ. ինչ գիտենք հայերին երկրորդ ցեղասպանությունից փրկած ճակատամարտի մասին
Վարակիչ հիվանդությունների դեմ պայքարելու համար Ալեքսանդրապոլի գավառում առաջին հիվանդանոցն ու դեղատունը, ըստ «Հորիզոն» օրաթերթի, բացվեցին 1914թ.-ին։ Սակայն համաճարակային հիվանդություններն այս փոքրաթիվ ուժերով արմատախիլ անելն անհնար էր, և 1915թ. հունվարին արևելահայ մամուլն ահազանգեց գոյություն ունեցող հիվանդանոցային ցանցն անհապաղ ընդլայնելու անհրաժեշտության մասին:
