Հասանք այս օրվան... Այն առումով, որ հսկայական Մոսկվայում ընդամենը 80 հազար «պատերազմի զավակ» է ողջ մնացել, և սա միայն կարգավիճակ չէ, այլև նյութական աջակցության շարժառիթ։
Զանգահարեցին Մոսկվայի Կունցևսկի շրջանի սոցիալական աջակցության բաժնից։ Խնդրեցին հաստատել անունս, ազգանունս, հայրանունս, ծննդյանս թիվը, մշտական գրանցման հասցեն։
– Իսկ ինչի՞ համար է, – հետաքրքրվեցի ես։
– Ձեզ որպես` «պատերազմի զավակներ» կատեգորիայի քաղաքացու, գումար է հասնում` ամսական 1584 ռուբլի,– պարզաբանեցին հեռախոսագծի մյուս կողմից։
Տխրեցի։ Ոչ թե այն պատճառով, որ գումարի չափը շատ ազդեցիկ չէր, այլ որովհետև տարիներն անցնում են, ու կռվածների թիվը գնալով պակասում է։ Նոսրանում են նույնիսկ նրանց շարքերը, ովքեր պատերազմի տարիներին 1-15 տարեկան են եղել. նրանց թիվը հսկայական Մոսկվայում 80 հազարից մի փոքր է շատ։
Հայաստանում, բնականաբար, ավելի քիչ է։ Ե՛վ նրանց թիվը, ովքեր պատերազմել են, և՛ նրանց երեխաների։ Ես դեռ երեխա էի, երբ մայրս ինձ ու քրոջս Չելյաբինսկից Երևան բերեց։ Այն բակը, տունը, որը կառուցում էին գերեվարված գերմանացիները, փողոցը` ամեն ինչ, բացի դպրոցի շենքից, պահպանվել է նաև այսօր, բայց նրանցից շատերը, ում հետ մենք վազում էինք փողոցով, խաղում բակում և դասի գնում, արդեն չկան։
... Աշխարհում բազմաթիվ հաճելի բույրեր կան` խոնավ հողի, անձրևի, խոտի, սակայն կա մեկը, որն ամենից շատ է հիշվում` թարմ հացի բույրը։ Հացը, որն ուտում էինք վաղ մանկության տարիներին, համով էր թվում նաև այն պատճառով, որ քիչ էր։ Ընդամենը երկու տեսակ սև բոքոն էին վաճառում` քաշով և կտրոնով։ Վաճառողուհի տիկին Ռուզանը կտրատում էր խոհանոցային դանակով, կշռում` մի նժարի վրա դնելով հացը, մյուսին` կշռաքարերը։ Վճարում էիր, վերցնում, գնում տուն։
Ի՞նչ արժեր։ Մի օր մայրս դատարկաձեռն վերադարձավ, ասաց, որ խանութը փակ է, սպանել են պահակին, տարել առավոտվա համար թողած բոլոր բոքոնները... Ահա ձեզ հետպատերազմական հացի իրական արժեքը։
Իսկ մյո՞ւս արժեքները։ Օրինակ` սրտացավությունը։ Շահումյան փողոցի 14-րդ շենքը աստիճանաբար էին բնակեցնում. առաջին շքամուտքում արդեն ապրողներ կային, երկրորդն ու երրորդը դեռ կառուցում էին։ Մեզ հասավ հինգերորդ հարկում գտնվող բնակարանը, երկու հարկ ներքև բնակվում էր Կնթեղցյանների ընտանիքը` պատերազմից վերադարձած որդու հետ։
Ովքեր էին Պլատոնը և Ալեքսանդր Դեմեխինը, և ինչ կապ ունեին այս երկուսը «Ջերմուկի» հետ
Սպարտակը ռազմաճակատ գնաց, երբ դեռ շատ երիտասարդ էր, պատերազմում կորցրեց ոտքը, սկսեց սովորել (Երևանի «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճը նրա լավագույն նախագծերից մեկն է) և ամեն օր տեսնել նրանց, ովքեր իրեն հաշմանդամ էին դարձրել։
Տունը կառուցում էին գերի ընկած գերմանացիները։ Ամեն օր նրանց բերում ու տանում էին պահակախմբի ուղեկցությամբ, թեև նրանք փախչելու տեղ չունեին, մնում էր աշխատել ու սպասել ազատման։ Բոլորին դեմքով գիտեինք, ոմանց` անուններով։ Մեր մայրերը (այդ թվում Սպարտակ Կնթեղցյանի մայրը) գերեվարվածներին կերակրում էին, իսկ նրանք մեզ ինքնաշեն խաղալիքներ էին նվիրում։
Այստեղ մեջբերեմ գրող Վարդգես Պետրոսյանին, որն ինձնից մեծ էր ու գերմանացիներին ավելի վաղ էր տեսել. «1943 թվականին Երևանում գերի ընկած գերմանացիներ կային, ես փոքր էի (11 տարեկան)։ Ձեռքումս դեղձ կար (մենք աղքատ էինք), և ես դրանք տվեցի երկու գերիներին, մենք ընկերացանք։ Ես նրանց մրգեր էի բերում, գերմանացիներից մեկն էլ ինձ համար փայտե տիկնիկ պատրաստեց, աչքերի փոխարեն բալի կորիզներ էին… Շատ տարիներ անցան, 1971 թվականին Բելգիայում` գնացքի կուպեում, մի գերմանացու հանդիպեցի։ Նա ինձ ասաց, որ եղել է Կովկասում, գերի է եղել… Պարզվեց, որ նա էլ կովկասցի տղա–ընկեր է ունեցել, որը նրան միրգ է բերել և որի համար նա տիկնիկ է պատրաստել… Կարծեցի` իմ ճանաչած գերմանացին էր։ Բայց պարզվեց` նա Կովկասում եղել է, բայց ոչ Երևանում… Ուրիշ գերմանացի էր, նա չէր, ով ինձ համար պատրաստել էր իմ վերջին խաղալիքը»։
Խաղաղ կյանքին վերադառնալով` հայրս, որքան էլ ինձ համար ցավալի էր, մայորի ուսադիրներով զինվորական համազգեստն այլևս չէր հագնում, փոխարենը քեռի Վասյան (Ռիտա մորաքրոջ ամուսինը), կարելի է ասել, համազգեստը հագից չէր հանում։ Խորհրդային բանակի կապիտան Վասիլի Բուրմիստրովը Լենինականում էր ծառայել, այնտեղ ամուսնացել էր մորաքրոջս` Մարգարիտա Նիկոլաևնայի հետ Նրանք հաճախ էին Երևան գալիս, և ես ռազմաճակատային կապիտանի հետ հաճույքով քայլում էի փողոցով, հետևում, թե ինչպես են նրան ողջունում, ինչպես է նա ձեռքը մոտեցնելով ճակատին` բարևում իրենից բարձր կոչում ունեցողներին։
Եվ եթե այսօր աղջիկներն ու տղաներն ուզում են նմանվել ռեալիթի շոուի աստղ Քիմ Քարդաշյանին կամ ռեփեր Տիմատիին, ապա իմ տարիների երեխաների մեծ մասի համար օրինակ էին ծառայում պատերազմի հերոսները, իսկ Գագարինը, Ջեյմս Բոնդն ու մյուսներն ավելի ուշ հայտնվեցին։
... Դետրոյթի միջազգային օդանավակայան (ԱՄՆ)։ Անձնագրային ստուգումն անցնելու հերթում համազգեստով զինվոր է կանգնած։ Մոտենում է ոստիկանը, ինչ–որ բան հարցնում, այնուհետև անմիջապես զինվորին շարքից դուրս է հանում, մոտեցնում սահմանապահին։
– Իրաք, – ասում է ոստիկանը սահմանապահ ծառայության սպային, և վերջինս ժպտալով, առանց որևէ հարցի կնքում է նրա անձնագիրը։
Հետո ոստիկանը մոտենում է մաքսային ծառայության աշխատակիցներին, կրկին հնչեցնում «Իրաք» բառը։ Եվ կրկին պատասխանում են հասկացող ժպիտներով, այս անգամ ժպտում են մաքսայինները։ Տուն վերադարձած զինվորին ոստիկանը հասցնում է սպասասրահի դռների մոտ և, ձեռքը ճակատին մոտեցնելով, հրաժեշտ տալիս նրան։
Տեսե՞լ եք, որ Երևանի «Զվարթնոց» օդանավակայանում այդպես վարվեն Արցախում կռված տղաների հետ։
Մենք ավելի վատը չենք, քան մեր նախորդները, կամ հայ բժիշկների գենետիկ հիշողության մասին
... Պատերազմի տարիներին ռազմաճակատ մեկնեց ավելի քան 600 հազար հայ, զոհվեց շուրջ 300 հազարը, վերադարձածներից քչերն են այսօր ողջ մնացել։ Ուշադիր նայեք նրանց, ովքեր Հաղթանակի օրը դեռ կարող են հոտնկայս դիմավորել։ Կրծքներին` շքանշաններ, մեդալներ, դեմքներին`շփոթմունքի ստվեր, կարծես մեղքի զգացում լինի, որ բոլորը հեռացել են, իսկ իրենք` մնացել։
– Պապիկ, իսկ քո հայրը պատերազմում եղե՞լ է, – հարցրեց ինձ թոռնուհիս` Մարթան, և պատերազմական տարիների լուսանկար խնդրեց։
– Ինչի՞դ է պետք։
– Ուսուցչուհին ասաց` դպրոցում մայիսի 9-ին ընդառաջ ստենդ են պատրաստում։
Ես գտա հորս ռազմաճակատային լուսանկարը։
– Իսկ ես քո հայրիկի համար ո՞վ եմ, – ավելի ուշ հարցրեց Մարթան։
– Եթե մենք պատերազմի զավակներն ենք, ստացվում է, որ դուք էլ պատերազմի ծոռներն եք։
... Խունացած լուսանկարից Մարթային էր ժպտում նրա նախապապը` պատերազմում հաղթողներից մեկը։
