ԽՍՀՄ դեսպան Ճապոնիայում, նախարար, գիտնական, օդաչու. կրկին նշանավոր շուշեցիների մասին

1919թ․-ի մարտի 7-ին Շուշիում լույս տեսավ «Արցախ» թերթի առաջին համարը՝ Եղիշե Իշխանյանի խմբագրությամբ։ «Հեռու ձեր արյունոտ ձեռքերը» վերտառությամբ հոդվածը՝ հասցեագրված Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությանը, սպասվող ողբերգության նախերգանքը դարձավ։ Ընդամենը մեկ տարի անց՝ 1920թ․-ի մարտին, «Կովկասի թաթարները» Շուշիի հայ բնակչության ջարդեր իրականացրին։ 15 հազար հայերից (ըստ Ռուսական կայսրության 1897թ․-ի մարդահամարի) սպանվեց մոտ 8 հազարը, մնացածը փախչելով փրկվեցին։

Խորհրդային տարիներին Շուշիում փաստացի հայեր չկային՝ հատուկենտ մարդիկ էին ապրում։ 1992թ․-ին հայերը վերադարձան քաղաք, որը ժամանակին տարածաշրջանի մշակութային-կրթական կենտրոններից մեկն էր, միայն թե այս տարիների ընթացքում չհաջողվեց վերադարձնել Շուշիի երբեմնի փառքը, իսկ 2020 թ․-ի նոյեմբերին հայերը կրկին կորցրին Շուշին։

Քաղաքը հայտնի է ոչ միայն մշակույթի նշանավոր գործիչներով, այն հայկական և խորհրդային պատմությանը բազմաթիվ նշանավոր անուններ է նվիրել գիտական, քաղաքական և ռազմական ոլորտներում։

Վարչապետներ, նախարարներ, դիվանագետներ և այլ քաղաքական գործիչներ

ԽՍՀՄ մետալուրգիական արդյունաբերության նախարար Հովհաննես (Իվան) Թևոսյանը ծնունդով Շուշի քաղաքից էր։ Թևոսյանների ընտանիքը փրկվել էր Շուշիի կոտորածի ժամանակ։ Հովհաննես Թևոսյանի քաղաքական կարիերան սկսել է ձևավորվել դեռևս խորհրդային իշխանության հաստատումից առաջ, երբ նա Բաքվում բոլշևիկների ընդհատակյա խոշոր բջիջ էր ղեկավարում։

Որպես մետալուրգիայի մինիստր երկարատև ծառայությունից  հետո Թևոսյանը նշանակվել է Ճապոնիայում ԽՍՀՄ դեսպան, այդ պաշտոնում նա մնացել է մինչև իր կյանքի վերջը։ Մահվանից հետո դիակիզվել է, նրա աճյունասափորը թաղված է Մոսկվայի Կարմիր հրապարակում՝ Կրեմլի պատի մեջ։ Շուշիում կանգնեցվել է Հովհաննես Թևոսյանի արձանը։ Նրա անունով փողոցներ կան Էլեկտրաստալ, Երևան, Ստեփանակերտ, Դնեպրոպետրովսկ, Մագնիտոգորսկ, Կամենսկ-Ուրալսկի, Կրիվոյ Ռոգ քաղաքներում ։

Հայկական ԽՍՀ երկու վարչապետ՝ Սարգիս Համբարձումյանն ու Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը ծնունդով Շուշիից էին։ Սարգիս Համբարձումյանը ծնվել է 1870թ., Շուշիում։ Սովորել է Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում, 1921 թ․-ին եղել է ՀԽՍՀ առողջապահության նախարար, իսկ 1922 թ․-ին արդեն նշանակվել է վարչապետ։ Նրա վարչապետության շրջանում Երևանում և Գյումրիում հիդրոէլեկտրակայաններ են կառուցվել։ 1927 թ․-ին սկսվեց Ձորագետի ՀԷԿ-ի շինարարությունը, որի փականը այն ժամանակ ամենամեծն էր ամբողջ աշխարհում։ Նա Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը ղեկավարել է մինչև 1928 թվականը։

«Տեր» հեղափոխական ծածկանունով Սահակ Տեր-Գաբրիելյանին, որը բոլշևիկյան շարժմանը միացել էր 14 տարեկանից, այսպես էին բնութագրում․ «Աշխույժ շուշեցի տղան»։ Նա ծնվել է Շուշիում 1886 թ․-ին։ 1905թ.-ից սկսած նրա ողջ կյանքը կապված է քաղաքական և պետական գործունեության հետ։  1921թ.-ից Տեր-Գաբրիելյանը ծառայել է որպես ՌԽՖՍՀ-ում Հայկական ԽՍՀ մշտական ներկայացուցիչ, իսկ 1928թ. գլխավորել է Հայաստանի խորհրդային կառավարությունը: Հայտնի է նրա բարեկամությունը գրող Մաքսիմ Գորկու հետ, ով Հայաստան գալով՝ հյուրընկալվել էր Տեր-Գաբրիելյանի տանը։  Վարչապետը ստալինյան ռեպրեսիաների զոհ դարձավ, 1937թ․-ին ձերբակալվեց և, իբրև թե, ինքնասպանություն գործեց։

Հեղափոխական գործիչներից հայտնի են նաև շուշեցիներ Սարգիս Կասյանն ու Բաբկեն Սարկիսովը։

Դեռևս ԽՍՀՄ-ի կազմավորումից առաջ Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջին հանրապետություններում ծագումով շուշեցի հայերը բարձր պաշտոններ էին զբաղեցնում։ Հայաստանի առաջին հանրապետության սոցիալական պաշտպանության առաջին նախարարը շուշեցի Արտաշես Բաբալյանն էր։ Շուշիի Ռեալական ուսումնարանի շրջանավարտ, ՀՅԴ անդամ Աբրահամ Դաստակյանը 1919թ․-ին գլխավորեց Ադրբեջանի առողջապահության նախարարությունը։

Գիտնականներ

Երևանի պետական համալսարանի ռեկտորներից մեկը՝ Հակոբ Հովհաննիսյանը, ծնունդով Շուշիից էր։ Իր կյանքի ընթացքում նա հասցրել է դասավանդել Շուշիում, ինչպես նաև դառնալ Բժշկական ինստիտուտի տնօրեն։ Հովհաննիսյանը հայտնի կենսաբան էր։

Բժշկական գիտությունների դոկտոր, համաճարակաբան Մարգար Առուստամովը նույնպես ծնունդով Շուշիից էր։ 1879 թվականին Շուշիում նա գրադարան է բացել և կանանց միջնակարգ դպրոցում հիգիենա է դասավանդել։ 1892թ-ին մասնակցել է Աստրախանի նահանգում խոլերայի համաճարակի բռնկման դեմ պայքարին, իսկ 1899թ․-ին՝ ժանտախտի համաճարակի դեմ պայքարին Աստրախանի նահանգում և Ղրղզստանի անապատներում։ Առաջինն էր, որ գիտականորեն հիմնավորեց ձկան թույնի կիրառումը։

Զինվորականներ

Խորհրդային գրոհային ավիացիայի օդաչու, Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանը ծնունդով Շուշիից էր։ Նա դպրոցական էր, երբ ընտանիքը տեղափոխվեց Երևան։ Ստեփանյանը կատարել է 259 մարտական թռիչք, անձամբ խորտակել է թշնամու 13 նավ, ոչնչացրել 80 տանկ, 600 ավտոմեքենա, 27 ինքնաթիռ:

1896-ին Շուշիում ծնված գեներալ-լեյտենանտ Ռուբեն Մարգարյանը 1940-43 թթ․ աշխատել է որպես Խորհրդային Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարարի տեղակալ, իսկ 1943-ին նշանակվել է Դաղստանի Ինքնավար ՍՍՀ ներքին գործերի նախարար:

Խորհրդային սերնդից Շուշիում է ծնվել Հայաստանի պաշտպանության նախկին նախարար, Արցախյան առաջին պատերազմի ակտիվ մասնակից Սեյրան Օհանյանը:

Արմատներով Շուշիից էին խորհրդային հետախույզ Միխայիլ Ալլահվերդովը, նավապետ և գիտնական Կարեն Աբրահամյանը, փոխծովակալ Աշոտ Սարգսյանը, հայտնի հեղափոխական Սպանդար Սպանդարյանը, փոխգնդապետ և ինժեներ Սիոն Փիրումովը, փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր Էլեոնորա Աբրահամյանը, վաստակավոր մանկավարժ Եփրաքսյա Հարությունյանը, Հայաստանի Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն Գագիկ Սարգսյանը, բժիշկ Սերգեյ Շաքարյանը, 1929-35 թթ․ Ադրբեջանի հավաքականի ֆուտբոլիստ Ալեքսանդր Օգանովը, ռուս քիմիկոս Նիկոլայ Զինինը՝ ռուսական քիմիական դպրոցի հիմնադիրներից մեկը, հայտնի խորհրդային բուսաբան Արմեն Թախթաջյանը և շատ ուրիշներ։

Ինչու Ջիվան Գասպարյանին ոչ ոքի հետ չես շփոթի

Շուշին հայտնի է ոչ միայն այնտեղ ծնված մարդկանցով, այլև Ռեալական վարժարանի շրջանավարտներով, որոնց թվում է Հայաստանի ազգային հերոս Նիկոլ Դումանը, Հայաստանի առաջին հանրապետության ներքին գործերի նախարար Արամ Մանուկյանը, երաժշտագետ և դիրիժոր Գրիգոր Միրզայան Սյունին և այլք։

Շուշին 19-րդ դարում Թիֆլիսից հետո երկրորդ խոշոր և նշանակալի քաղաքն էր Կովկասում ինչպես կրթամշակութային, այնպես էլ քաղաքական-տնտեսական տեսանկյունից։ Այդ մասին կարող եք կարդալ Sputnik Արմենիայի հոդվածում։

*Հոդվածում նյութեր են օգտագործվել Ալբերտ Խաչատրյանի «Անվանի շուշեցիները» գրքից («Դիզակ» հրատարակչություն, 2017թ․)