Լիլիթ Հարությունյան, Sputnik.
Արարատյան դաշտավայրում գտնվող Մեծամոր հնագույն բնակավայրը, մի քանի դար շարունակ տարածաշրջանային նշանակության առևտրի, արդյունաբերական, գիտական և կրոնական կենտրոն էր։
Մ. թ. ա. III-I դարի խոշորագույն մետաղագործական համալիրն այստեղ բացվել է անցած դարի 70-80 թվականներին։
Sputnik Արմենիայի հետ զրույցում «Մեծամոր» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանի տնօրեն Արտավազդ Զաքյանը նշեց, որ Մեծամորի յուրահատկությունը նրանում է, որ այստեղ տասն անգամ ավելի շատ մետաղական և թիթեղյա իրեր են հայտնաբերվել, քան ամբողջ Առաջավոր Ասիայում։ Հայտնաբերված ցուցանմուշների ընդհանուր թիվը գերազանցում է 22 հազարը։
«Այստեղ հալեցնում էին անագ, պղինձ և բրոնզ էին ստանում, որն ուղարկում էին Եգիտոս և Բաբելոն։ Սակայն վերջին հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ ամբողջ Առաջավոր Ասիայում չկային թիթեղյա հանքեր։ Այն բերում էին Բրիտական կղզիններից, Իսպանիայից, Բոհեմից, Աֆղանստանից։ Այսպիսով, կարելի է ենթադրել, որ Մեծամորը սերտ առևտրային կապեր ուներ այլ երկրների հետ», — ասաց Զաքյանը։
Հնավայրի նախկին փաքկի մասին վկայում են 1968 թվականին բացված արգելոց-թանգարանի ցուցանմուշները։ Դրանց շնորհիվ բացահայտվում է քաղաքի զարգացման ողջ ժամանակագրությունը` սկսած վաղ բրոնզե ժամանակաշրջանից, մինչև միջնադար, XVII դար։
Հետաքրքիր է՝Մեծամորի թագավորական դամբարաններից հայտնաբերվել են հազվագյուտ իրեր` իշխանության սիմվոլներ Բաբելոնից և Եգիպտոսից։ Նրանց շրջանում ամենանշանավորն ու եզակին ագաթից պատրաստված գորտ-կշռաքարն է, որի վրա կա Բաբելոնի թագավոր Ուլամ Բուրարիշի սեպագիր արձանագրությունը, ով իշխել է մ. թ. XVI դարի վերջում: Յուրահատուկ է նաև գլանաձև սարդոնիքսե կնիքը, որը 3,7 հազար տարեկան է։ Կնիքի վրա առկա եգիպտական հիերոգլիֆները վկայում են, որ այն պատկանել է բաբելոնյան Կուրիգալզուին տիրակալին:
Մ. թ. ա. XVI-XV դարերում Եգիպտոսն ու Բաբելոնը կռվել են կելտերի հետ, և այդ երկրների իշխանությունները ձգտում էին դաշինք ձևավորել Հայաստանի հետ, որը կարող էր նրանց պղնձով ապահովել։
«Բաբելոնի և Եգիպտոսի տերերը հայոց թագավորներին տարբեր իրեր էին ուղարկում, որոնք իշխանություն էին խորհրդանշում։ Հայաստանը նրանց կարող էր աջակցել կելտերի հետ պատերազմի ընթացքում՝ մատակարարելով նրանց պղինձ և, ամենայն հավանականությամբ, ձիեր»,— պատմում է նա։
Ցուցանմուշների շարքում առանձնահատուկ տեղ են զբաղեցնում իրերը «Ոսկե ֆոնդից»։ Նրանց շարքում է հնագույն ոսկե զարդը, որը հայտնաբերվել է Հայաստանի տարածքում։ Այն մազերի զարդ է և թվարագրվում է մ. թ. ա. երրորդ հազարամյակի առաջին կես, այսինքն՝ զարդը 4,7 հազար տարեկան է։ Թանգարանի ղեկավարի խոսքերով՝ զարդը հայտնաբերվել է մանկական դամբարանում։ Նա կշռում է 5,5 գրամ։
«Յուրահատուկ են նաև արծաթե գոտիները ՝ առյուծաձև ոսկե փորագրություններով։ Հետևի մասում փորագրված է արևը՝ որպես ժամանակի խորհրդանիշ։ Իսկ կիսալուսնաձև ոսկե իրերը հայտնաբերվել են միայն Մեծամորում»,— ասել է Զաքյանը։
