Արևմտյան Հայաստանի հայերն աստիճանաբար թոթափում են վախն ու հրապարակային խոսում իրենց ինքնության մասին, նույնիսկ փորձում կապեր հաստատել Արևելյան Հայաստանում։ Այս անգամ իր հայկական արմատների մասին խոսելու ցանկություն հայտնեց Մուշի Բուլանըխ բնակավայրի մեր հայրենակիցը։

Արևելյան Հայաստանի սահմանին մոտ թուրքահպատակ բնակավայրերում շատ հայեր չեն ապրում։ Թուրքական իշխանությունը նրանց միտումնավոր հեռացրել է՝ փոխարենը բերելով քրդերի և ադրբեջանցիների։ Համեմատաբար շատ հայեր կան սահմանից 56կմ հեռու ընկած Բայազետում ու շրջակա բնակավայրերում։

Որքան տարիներով հեռանում ենք Հայոց ցեղասպանությունից, այնքան պակասում են այդ ոճրագործության ականատեսները և սարսափների միջով անցած մեր հայրենակիցները։

Դերսիմի տարածաշրջանն Արևմտյան Հայաստանի այն հատվածներից է, որտեղ հայերը թեպետ մեծամասնություն վաղուց չեն կազմում, բայց Հայոց ցեղասպանության տարիներին ամենաշատն են պաշտպանված եղել։

Ամերիկահայ գրող Վիլյամ Սարոյանի 112-ամյակն է։ Sputnik Արմենիան պատմում է վարպետի Հայաստան ու Ռուսաստան այցերի, նրա՝ ուղն ու ծուծով հայ լինելու, նրա մեծ սիրո մասին։ Սարոյանը նաև շռայլ սիրով ողողեց իր ստեղծագործությունները, գրեց հասարակ մարդկանց, նրանց կյանքի մասին։

Արևմտյան Հայաստան յուրաքանչյուր այցիս ժամանակ հանդիպում են հայեր, որոնք պատմելով իրենց ծագման մասին՝ խնդրում են գտնել ազգականներին, որոնց նախնիները Հայոց ցեղասպանության ժամանակ լքել են ծննդավայրը։

70-ն անց հռութցի տղամարդը խնամքով մաքրում է հայկական գերեզմանոցը, որտեղ ննջում են ծնողները և բազմաթիվ այլ հայեր։

Ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում քիչ են մնացել հայկական պատմամշակութային ժառանգության օրինակներ։ Դրանք հիմնականում կիսավեր են կամ վերածվել են մզկիթի, պահեստի կամ ոչխարների փարախի։

Ցեղասպանության հետևանքով Արևմտյան Հայաստանի էթնիկ հայերը տարածվեցին Թուրքիայի ամբողջ տարածքում՝ փորձելով գտնել ֆիզիկական գոյատևման պայմաններ։ Այսօր նրանց հետնորդները վերադառնում են բնօրրաններ՝ փորձելով գտնել իրենց նախնիների տներն ու գուցե թե ողջ մնացած ազգականների։

Մուշում ապրող հայերի թիվը տարեցտարի ավելանում է։ Եթե 2011թ.-ին Մուշում ու շրջակա գյուղերում պաշտոնապես հայ ներկայացող բնակիչների թիվը չէր անցնում 2000-ը, ապա այսօր նրանք ավելի քան 29․000 են։

Արևմտյան Հայաստանի Դիարբեքիր քաղաքը ծպտյալ կամ ազգային ինքնությունը պահպանող հայերի համար ամենաապահով վայրերից մեկն է թերևս։

Ժամանակակից Թուրքիայի հյուսիս–արևելյան շրջաններն ընդգրկող Տրապիզոն, Ռիզե, Հոպա և մյուս բնակավայրերը միավորողը ոչ միայն ծովն ու թեյն են, այլև էթնիկ հայերը։ Համշենահայերը թեև մեծամասամբ մահմեդական են, բայց կարողացել են պահել լեզուն, սովորույթները, նույնիսկ հայերեն երգերը։

Վերջին տարիներին թուրքական հասարակության մեջ հեղինակություն վայելող շատ անհատներ բարձրաձայնում են ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության, այլև Թուրքիայում իրենց ազգային ինքնությունը թաքցնող հայերի մասին։

«Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» ԲԿ–ում ծայրահեղ ծանր վիճակում գտնվող կորոնավիրուսով հիվանդներից մեկն ընդամենը 47 տարեկան է։

Արևմտյան Հայաստանում մեր ուսումնասիրությունների շարքում այս անգամ մեկնում ենք հյուսիս-արևմուտք՝ տեսնելու, թե ովքեր են ապրում պատմական Խարբերդում և ինչ պատմամշակութային հարստություններ ունենք այնտեղ։

Ամասիան ու Աշոցքը Կարսի մարզի այն հատվածներն են, որոնք Հայաստանում են մնացել։ Հնարավոր է՝ տեսարժան վայրերը զբոսաշրջիկների համար այդքան էլ շատ չեն, բայց միևնույնն է` այստեղ տեսնելու ու զգալու բան կա։

Քրդերը հայկական հարցն ու քրդական հարցը իբրև երկու առանձին իրադարձություն չեն դիտարկում և արդեն մեկ դար է՝ չեն կարողանում ազատվել հայերի Ցեղասպանության մասին հիշողություններից։

ՀՀ Արտաքին գործերի նախարար Զոհրաբ Մնացականյանը կարևորում է, որ Ցեղասպանությունից 105 տարի անց հայ ժողովրդի երիտասարդ սերունդներն ամենայն վճռականությամբ պահանջում են արդարություն և Հայոց ցեղասպանության ճանաչում։

Երբեմն ինձ թվում է, թե գաղթի ճամփան ինքս եմ անցել: Անպատմելի այդ դաժանությունները ես ուղնուծուծով եմ զգում, այն արյան հիշողությամբ է ինձ փոխանցվել:

Sputnik Արմենիայի «Զարթիր, լաո» հատուկ նախագիծն այս անգամ բացահայտում է Դիարբեքիրի ծպտյալ հայերին։ Երբեմնի ամենահայաշատ քաղաքում այսօրվա բնակչության միայն 2 տոկոսն են կազմում մեր հայրենակիցները։